Crna Gora
VLADA CRNE GORE
Ministarstvo za zaštitu ljudskih
i manjinskih prava
S T R A T E G I J A
za poboljšanje položaja
RAE populacije u Crnoj Gori
2008-2012
(politika Vlade prema romskoj manjini)
Podgorica, oktobar 2007.god.
S t r a t e g i j a
za poboljšanje položaja
RAE populacije u Crnoj Gori
2008-2012
(politika Vlade prema romskoj manjini)
Uvodne napomene
Za razliku od nacionalnih manjina i manjinskih naroda, kojima se detaljno bave i međunarodno pravo i crnogorsko zakonodavstvo, pitanje etničkih manjina, a Romi – RAE populacija, nesumnjivo uživaju takav status, sve do nedavno, skoro da nije zaokupljalo pažnju država i međunarodne zajednice u cijelini. Razlozi su brojni i različiti, ali nikako ne opravdavaju zanemarivanje ove populacije. Oni se svakako moraju uzeti u obzir prilikom razmatranja svakog koncepta i politike koji imaju za cilj poboljšanje položaja ove veoma ranjive grupe ljudi i njihove zaštite u skladu sa savremenim međunarodno-pravnim dokumentima i obavezama.
Kao i u većini drugih država u bližem i širem okruženju, Romi – RAE populacija su u Crnoj Gori bili i ostali marginalizovani i nezaštićeni, kao pojedinci i kao kolektivitet. Kao manjina bez matice, zanemarena grupa, Romi su u značajnoj mjeri isključeni iz glavnih tokova društvenog života i lišeni većine blagodeti savremene civilizacije. Ova grupacija je svakim danom sve ugroženija, što dovodi u pitanje kako njenu fizičku egzistenciju, tako i njen poseban etnički i kulturni identitet i tradiciju. Veoma visok procenat nepismenosti, veoma mali broj uposlenih, neadekvatni stambeni uslovi, socijalna neprihvaćenost sa reslovima etničkih stereotipija i predrasuda, neintegrisanost u načine življenja modernih društava, često mijenjanje mjesta boravka, te sam način života Roma, samo su neki od uzroka njihovog teškog položaja u društvu.
U godinama raspada jugoslovenske federacije, kada su etnički inspirisani ratovi dostizali kulminaciju u našem neposrednom okruženju, Crna Gora je uspjela da sačuva svoj unutrašnji mir i multietnički suživot. Ne samo da se uspjelo u sačuvanju unutrašnjeg mira, nego je Crna Gora u ovim teškim vremenima otvorila širom svoja vrata i postala utočištem kolonama izbjeglih i raseljenih lica. U jednom momentu, izbjeglička i raseljenička populacija je dostigla do broja od jedne četvrtine od ukupnog stanovništva Crne Gore. S obzirom na poznata ratna dešavanja na Kosovu i dolazak značajnog broja raseljenih lica romske populacije, ukupna socio-ekonomska situacija ove populacije se dodatno pogoršala.
Većina razloga za marginalizovan i težak položaj romske populacije proizilazi iz nedovoljne i neadekvatne pažnje, kako međunarodne zajednice u cijelini, tako i većine pojedinačnih država i društava za ovu grupu ljudi, a što je u principu uzrokovano tradicionalnim stereotipovima i predrasudama prema ovoj grupaciji, njenom specifičnom načinu života, kulturi i tradiciji. Zbog toga se svaka strategija i politika u cilju poboljšanja njihovog položaja i uključenja u društvene tokove neizostavno mora temeljiti na zajedničkoj akciji i naporima svih ovih aktera, međunarodne zajednice, državnih struktura i civilnog društva.
Vlada RCG je u januaru 2005. godine usvojila dokument pod nazivom Akcioni plan za implementaciju “Dekade uključenja Roma 2005 -2015'' u Republici Crnoj Gori u kome se obavezala da preduzme neophodne korake u cilju opšteg poboljšanja položaja romske populacije i većeg stepena integracije i socijalizacije ove grupe u crnogorsko društvo, što je konkretan doprinos realizaciji Dekade romske inkluzije u Crnoj Gori. Ovaj dokument i aktivnosti u cilju njegove implementacije su sastavni dio širih društvenih napora i aktivnosti, odnosno projekta u borbi protiv siromaštva u Crnoj Gori, jer je romska populacija najviše zastupljena među siromašnim licima u Crnoj Gori.
Ovaj dokument je izrađen u saradnji sa međunarodnim organizacijama i nevladinim sektorom u Crnoj Gori. Zasnovan je na međunarodnim standardima o ljudskim pravima koji su postali dio unutrašnjeg pravnog sistema Crne Gore, posebno onim sadržanim u Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima, Međunarodnoj konvenciji o eliminisanju svih oblika rasne diskriminacije, Međunarodnoj konvenciji o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena, Međunarodnoj konvenciji o pravima djeteta, Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, Okvirnoj konvenciji za zaštiti nacionalnih manjina Savjeta Evrope.
Važno je napomenuti da Akcioni plan, kao jedan od važnijih dokumenta posvećen Romima u Crnoj Gori, obuhvata ne samo domicilne Rome, već i Rome – RAE populaciju, koji imaju status interno raseljenih lica (izbjeglica) sa Kosova, bez obzira kako se oni etnički deklarišu – kao Romi, Egipćani ili Aškalije, koji su, zbog specifičnih uslova, nesumnjivo najugroženija grupa ljudi na teritoriji Crne Gore.
Crna Gora je pokazala nominalnu spremnost da preduzme neophodne mjere u cilju poboljšanja položaja romske populacije, boljeg uključenja u društvene tokove, smanjenja diskriminacije i siromaštva. Pored učinjenih napora i određenih rezultata koji su ostvareni u proteklom dvogodišnjem periodu u ovom kontekstu, nažalost nije došlo do bitnije pozitivne promjene ukupnog socijalnog i ekonomskog položaja romske populacije u Crnoj Gori.
Obaveza poboljšanja položaja Roma – RAE populacije i usvajanje konkretnih, operativnih, realno primjenjivih i ostvarivih državnih i društvenih mjera u formi posebne Strategije, proizilazi prije svega iz obavezujućih međunarodno-pravnih standarda o ljudskim pravima koji su sastavni dio unutrašnjeg pravnog sistema Crne Gore, odnosno njihove konkretne implementacije na ovu ugroženu i marginalizovanu grupu ljudi. Nadalje, Strategija je neophodan metod konkretizacije i implementacije Akcionog plana Dekade uključenja Roma, u narednom četvorogodišnjem periodu. Konačno, usvajanje Strategije proizilazi iz širih političkih obaveza Crne Gore, sada nezavisne države, na putu njenih euro-atlantskih integracija, posebno preporuka Savjeta Evrope o politici prema Romima i nomadima, usvojenim u Bukureštu maja 2006. godine.
U tom kontekstu Strategija predstavlja skup konkretnih mjera i aktivnosti u narednom četvorogodišnjem periodu pravnog, političkog, ekonomskog, socijalnog, urbanističko-komunalnog, obrazovnog, kulturno-informativnog, zdravstvenog i svakog drugog neophodnog karaktera, njihovih nosilaca, rokova i finansijskih troškova, prije svega organa Vlade Crne Gore, u cilju opšteg poboljšanja položaja romske populacije i njene bolje integracije u društvene tokove Crne Gore. Iako je odgovornost Vlade u ovom kontekstu primarna i odlučujuća, implementacija Strategije zahtijeva koordinirane, udružene i sinhronizovane napore i aktivnosti, na finansijskom i svakom drugom planu, međunarodne zajednice, oličene prije svega u Savjetu Evrope, OEBS-u i EU, i organizovanog civilnog sektora u Crnoj Gori, posebno različitih nevladinih organizacija koje se bave zaštitom i unapređenjem ljudskih i manjinskih prava.
Strategija kao dio politike zaštite manjina
Strategija je sastavni dio politike zaštite i unapređenja manjinskih prava u Crnoj Gori, što je od ogromnog značaja za stabilnost i prosperitet Crne Gore, kao stare multi-etničke i multi-konfesionalne države i društva. Strategija znači konkretnu primjenu međunarodno-pravnih i na njima zasnovanih ustavnih i zakonskih standarda koji se odnose na ljudska i manjinska prava.
U tom smislu, zaštita i unaprijeđenje položaja Roma –RAE populacije kao izuzetno ugrožene manjine, priizilazi iz obaveza koje propisuju Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, Evropska socijalna povelja, Okvirna konvencija Savjeta Evrope za zaštitu nacionalnih manjina, mnogobrojne konvencije o zabrani različitih oblika diskriminacije – rasne, u obrazovanju, prema ženama, đeci, na radu i u vezi radnih odnosa, različita pravila tzv. mekog prava iz djelokruga UN, OEBS-a, Savjeta Evrope, poput Deklaracije UN o pravima pripadnika nacionalnih, etničkih, vjerskih ili jezičkih manjina iz 1992.godine, Kopenhaških principa iz djelokruga OEBS-a, raličitih preporuka Savjeta Evrope iz ove problematike.
Konkretnije, za zaštitu manjina na univerzalnom planu je posebno važan čl.27 Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, koji pripadnicima manjina garantuje pravo na upotrebu sopstvenog jezika, ispovjedanja vjere i uživanja sopstvene kulture, individualno i u zajednici sa drugim članovoma grupe. Takođe su značajne odredbe članova 2, 3, 26 ovog međunarodnog ugovora koje se odnose na zabranu diskriminacije.
Na regionalnom planu su nesumnjivo najvažniji akti Savjeta Evrope, Okvirna konvencija o zaštiti nacionalnih manjina iz 1995. godine, Povelja o regionalnim i/ili manjinskim jezicima iz 1992. godine, odredbe Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i to čl.8 koji se odnosi na poštovanje privatnog i porodičnog života, čl.14 koji se odnosi na zabranu diskriminacije po pitanju prava propisanih Konvencijom i Protokol br.12 koji predviđa opštu zabranu diskriminacije. Savjet Evrope je takođe usvojio brojne preporuke o statusu i zaštiti romske populacije koji odražavaju i politički osnažuju pravne standarde sadržane u predhodno pomenutim instrumentima, posebno različite mjere afirmativne akcije na obrazovnom, socijalnom i anti-diskriminacionom planu. U skladu sa ovim preporukama romska populacija se suštinski smatra evropskom etničkom manjinom.
U okvirima OEBS-a, pored Kopenhaških principa, veoma razvijene aktivnosti Visokog komesara za nacionalne manjine, njegove preporuke, kao i završni akti konferencija KEBS-OEBS predstavljaju važne standarde za tumačenje, primjenu i poštovanje manjinskih, a time dakako i prava romske populacije.
Ustav Crne Gore inkorporira sve pomenute međunarodno-pravne standarde o zaštiti ljudskih i manjinskih prava u unutrašnji pravni sistem Crne Gore. To se posebno odnosi na odredbe o zabrani svih oblika diskriminacije, jednakosti pred zakonom, jednakosti mogućnosti – šansi, zabrani širenja svih oblika mržnje i naročito odredbe o setu dopunskih – dodatnih prava za pripadnike nacionalnih, etničkih, jezičkih i drugih manjina i manjinskih zajednica, na političkom, ekonomskom, vjerskom, kulturnom, socijalnom i obrazovnom planu.
Nedavno usvojeni Zakon o manjinskim pravima i slobodama dodatno razrađuje čitav set individualnih, ali i kolektivnih prava za pripadnike manjina i manjine kao kolektivitete. U tom kontekstu Zakon predviđa različite mjere afirmativne akcije u različitim sferama društvenog i političkog života, kako bi se manjinama omogućila jednakost uslova i šansi u cilju njihove integracije bez asimilacije u crnogorsku državu i društvo. Posebno je značajno da Zakon predviđa formiranje posebnih političkih i društvenih tijela – manjinskih savjeta – koji predstavljaju manjine u odnosu na državnu vlast i kao kolektiviteti se brinu o primjeni i zaštiti propisanih ljudskih i manjinskih prava. U tom kontekstu postoje svi normativno – pravni preduslovi za punu zaštitu i znatno poboljšanje ukupnog položaja romske populacije u Crnoj Gori.
Romi – RAE populacija, predstavljaju specifičnu – evropsku – etničku manjinu, jer se nijesu nacionalno – državnopravno konstituisali i nemaju državu maticu. Kako pomenuti međunarodno-pravni i crnogorski propisi predviđaju, zaštita manjina pretpostavlja obavezu Crne Gore da pripadnicima manjina obezbjedi sva prava koja uživaju svi građani Crne Gore, uz posebnu obavezu da se manjinama osiguraju dodatna prava, kako bi se očuvale njihove specifičnosti – identitet, jezik, kultura, vjera, tradicija, način života.
Principi zabrane diskriminacije i jednakosti pred zakonom su osnovni preduslovi za uživanje svih ljudskih i manjinskih prava, ali nijesu dovoljni za obezbjeđenje faktičke jednakopravnosti manjine sa većinom, posebno za zaštitu posebnog manjinskog identiteta. Zbog toga pomenuti međunarodno-pravni standardi predviđaju institut priznavanja dodatnog seta prava pripadnicima manjina, koji se naziva afirmativna akcija-preferencijalni tretman-pozitivna diskriminacija. Ovaj koncept, kao međunarodno-pravni standard, posebno u okvirima Savjeta Evrope, se odnosi na nacionalne, etničke, rasne, vjerske, jezičke, kulturne manjine. Svodi se na priznavanje izvjesnih prava u većem obimu od prava koja se priznaju većinskom stanovništvu na osnovu opštih pravila međunarodnog prava o zaštiti ljudskih prava. To su tzv. dodatna prava, koja se priznaju da bi se ispravile istorijske nepravde, zaštitio identitet i omogućila faktička jednakopravnost položaja manjinskog stanovništva sa većinskim.
Mjere afirmativne akcije odnose se na pripadnike manjina, dakle na domicilno stanovništvo koje se od većine razlikuje po objektivnim kriterijumima (jezik, vjera, porijeklo, kultura, nacionalna pripadnost), brojčano je u manjini, u nedominantnom društvenom položaju, a čiji članovi izražavaju želju i solidarnost da pripadaju toj manjini i da očuvaju svoje posebnosti. Tako se u praksi manjinama priznaju dodatna prava iz različitih oblasti: obrazovanja – zagarantovane kvote za upis u škole i na univerzitete; prava političkog predstavljanja – zagarantovani mandati u zakonodavnim tijelima; ekonomske i socijalne problematike – ekskluzivno bavljenje određenim zanimanjima; kulturnih prava – kulturne autonomije, posebne institucije kulture, itd.
Zaštita i unaprijeđenje položaja romske manjine u Crnoj Gori pretpostavlja prije svega preduzimanje niza mjera afirmativne akcije, u skladu sa pomenutim standardima, posebno Zakonom o manjinskim pravima i slobodama, u različitim društvenim oblastima: statusno-pravnoj, budžetsko-finansijskoj, prosvjetno-kulturnoj, zdravstvenoj, ekonomsko-socijalnoj, komunalno-stambenoj i svakoj drugoj u zavisnosti od konkretnih potreba ove zajednice.
U tom cilju Vlada će institucionalno, funkcionalno i finansijski obezbjediti punu i nediskriminatornu primjenu ovog (Zakona o manjinskim pravima i slobodama), ali i svih ostalih zakona koji su neophodni za ostvarenje ciljeva ove Strategije. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava će pripremiti plan i program primjene ovog zakona u skladu sa mjerama iz ove Strategije za naredni četvorogodišnji period.
Vlada RCG će preko posebnog tijela za implementaciju ove Strategije i Ministarstva za ljudska i manjinska prava obezbjediti funkcionalnu saradnju i koordinaciju svih državnih organa, posebno ministarstava finansija, prosvjete i nauke, kulture, sporta i medija, zdravstva, rada i socijalnog staranja, unutrašnjih poslova i javne uprave, pravde, ekonomskog razvoja, organa lokalne samouprave na čijim područjima žive pripadnici romske populacije, kao i nevladinog sektora uključenog u primjenu ove Strategije. U svim pomenutim ministarstvima najmanje po jedan službenik ranga savjetnika, će pratiti aktivnosti ostvarivanja usvojenih mjera ove Strategije. U ministarstvima za ljudska i manjinska prava, prosvjete i nauke i kulture, medija i sporta, ove poslove će, shodno zakonskim mogućnostima, obavljati lica romske nacionalnosti.
Razlozi za usvajanje Strategije
Usvajanje Strategije za Rome - RAE nalažu brojni razlozi istorijske, pravno-političke, ekonomsko-socijalne, kulturološke, humanitarne prirode i djelimično su navedeni u uvodnim napomenama, ali ih je neophodno preciznije elaborirati.
Usvajanje Strategije predstavlja prvi korak u prihvatanju i sprovođenju suštinski nove politike prema romskoj populaciji države Crne Gore i društva u cijelini, koja treba da rezultira kvalitativnim poboljšanjem položaja ove grupe ljudi i njihovom integracijom u savremene društvene tokove.
Nadalje, usvajanje Strategije znači stvaranje neophodnih pretpostavki za primjenu osnovnih ljudskih prava u odnosu na ovu manjinu, individualno i kolektivno. Građani romske pripadnosti su bili i, nažalost, još uvijek su izloženi marginalizaciji i otežanom pristupu ne samo osnovnih ljudskih prava i sloboda, nego i nekih elementarnih ljudskih potreba. Ovo se posebno odnosi na pojedina važna ekonomska, socijalna i kulturna prava, ali i na ukupan socio-ekonomski položaj ove populacije, koji se bez pretjerivanja može opisati kao konstantno lišavanje i isključenje svih koristi i dobrobiti savremene države i društva.
U tom kontekstu Strategija predstavlja skup operativnih, realno-primjenjivih mjera i aktivnosti koje u doglednom – četvorogodišnjem periodu, trebaju da stvore neophodne preduslove za primjenu osnovnih ljudskih prava i sloboda u odnosu na ovu populaciju, da bi se obezbjedio njen ravnopravan tretman sa ostalim građanima i kako bi se ona postepeno integrisala u crnogorsko društvo.
Dosada preduzete mjere i aktivnosti u ovom cilju rezultirale su značajnim i vidnim, ali ne dovoljnim pozitivnim promjenama. Iako su postignuti određeni rezultati u primjni Akcionog plana Dekade Romske inkluzije u Crnoj Gori, posebno po pitanju osnovnog obrazovanja romske đece, suštinskih pomaka u pogledu poboljšanja ukupnog položaja romske zajednice kao kolektiviteta još uvijek nema.
Ostvarivanje osnovnih ljudskih prava i ukupno poboljšanje položaja Roma – RAE ima i višestruke koristi za ukupno crnogorsko društvo. Uravnotežen ekonomski i socijalni razvoj, dodatni su stimulans za težnju Crne Gore kao multietničke demokratske države ka širim integrativnim procesima.
Konačno, dalje zadržavanje postojećeg položaja romske populacije kao podređene i diskriminisane grupe predstavlja ne beznačajne socio-kriminološke i bezbjedonosne rizike kako za romsku zajednicu, tako i za crnogorsku državu i društvo u cijelini. Dobro je poznato da diskriminatoran, marginalizovan i bezperspektivan društveni položaj predstavlja pogodno tlo za razvoj individualnog i organizovanog kriminala, asocijalna ponašanja i socijalno otuđenje.
Struktura Strategije
U strukturalno – funkcionalnom smislu Strategija obuhvata sljedeće sastavne djelove ili cijeline:
- Osnovne informacije o postojećem stanju Romske populacije;
- Ciljeve i namjere;
- Područja djelovanja;
- Prioritete;
- Metode implementacije;
- Trajanje;
- Mehanizme evaluacije;
- Zadatke različitih državnih i društvenih činilaca.
Osnovne informacije o postojećem stanju romske populacije
Neke evropske države, u bližem i širem okruženju, su izradile zvanične, jedinstvene i sveobuhvatne istraživačke dokumente statističko-analitičke prirode sa relevantnim podacima i informacijama o romskoj populaciji. Tako na primjer Mađarska ima Tabajdijev izvještaj, Češka Bratinkin izvještaj, Slovačka Detaljni izvještaj komesara za Rome, Poljska Detaljni izvještaj Ministarstva za nacionalne manjine- kancelarije za Rome. Postojanje ovakvog dokumenta je važan preduslov za izradu i posebno primjenu svake politike i strategije namjenjene poboljšanju položaja ove veoma ugrožene i ranjive populacije. Postojanje adekvatne baze podataka u ovom smislu u velikoj mjeri olakšava praćenje i evaluaciju postignutih rezultata i poboljšanja u primjeni strategije, kao i preduzimanje neophodnih korekcija i izmjena.
Relevantni i prilično pouzdani podaci o stvarnom položaju i uslovima u kojima žive Romi – RAE populacija u Crnoj Gori postoje, iako Crna Gora nema jedinstven dokument ovakve prirode. Ovi podaci su u znatnoj mjeri nesistematizovani, sadržani u različitim dokumentima, kao rezultat odvojenih istrazivanja i posmatranja, ponekad zastareli i međusobno kontradiktorni, oni predstavljaju više nego solidnu osnovu za izradu Strategije. Ovi podaci su sadržani prije svega u Akcionom planu Dekade uključenja Roma 2005-2015 u RCG, Strategiji razvoja i smanjenja siromaštva Vlade RCG, Istraživanju o domaćinstvima Roma, Aškelja i Egipćana, izbjeglica i interno raseljenih lica-Instituta za strateške studije i prognoze iz Podgorice, Podacima Komesarijata za raseljena lica RCG (Zavoda za izbjeglice), dokumentima misija OEBS-a i UNICEF-a u Crnoj Gori o problemima Romske populacije, izvještajima, istraživanjima i nalazima pojedinaca, različitih nevladinih organizacija, posebno romskih, koji se odnose na ovu problematiku.
U svakom slučaju, izrada zvaničnog i jedinstvenog dokumenta sa svim relevantnim statističko-analitičkim podacima o romskoj populaciji u Crnoj Gori, koji će se peridično ažurirati, je jedan od najvažnijih preduslova za primjenu, odnosno ocjenu o uspješnosti primjene Strategije za poboljšanje položaja Roma - RAE u Crnoj Gori.
Prema postojećim podacima iz posljednjeg popisa u Crnoj Gori, 2601 lice se izjasnilo da pripada romskoj nacionalnosti ili 0,42 % od ukupnog stanovništva. Populacija Egipćana broji 225 lica, odnosno 0.04 % od ukupnog stanovništva, dok romskim kao maternjim jezikom govori 2602 lica. Prema nezvaničnim podacima baziranim na različitim sociološkim istraživanjima nevladinih organizacija, Roma - RAE u Crnoj Gori ima preko 20 hiljada, od kojih većina ne posjeduje lične dokumente, niti su pravno registrovani. Najveći broj stanuje u prigradskim naseljima centralnog i primorskog dijela Crne Gore, dok ih u većine opština na sjeveru države skoro nema. Raseljenih lica RAE populacije, uglavnom sa Kosova, u Crnoj Gori ima 4316, što čini oko 26 % od ukupnog broja raseljenih lica u Crnoj Gori.
Najveći broj pripadnika romske nacionalne manjine živi u uslovima ekstremnog siromaštva i veoma lošeg standarda, posebno u zdravstveno-higijenskom smislu, ne posjeduje lična dokumenta, nema zdravstveno i socijalno osiguranje, izuzetno je lošeg obrazovanja. Značajan broj ne poznaje službeni jezik, a mali broj ima završeno osnovno obrazovanje, sa veoma ograničenim mogućnostima da stekne više obrazovanje od osnovnog. Većina je nezaposlena, a zaposleni obavljaju najmanje kvalifikovane i plaćene poslove ili minimalne zarade obezbjeđuju obavljanjem samoukih vještina i zanata, što ih dovodi u krajnje nezavidan i nekonkurentan položaj na tržištu rada.
Zbog toga je osnovni zadatak ove Strategije da se urgentnim mjerama afirmativne akcije od strane Vlade u saradnji sa civilnim sektorom i međunarodnom zajednicom, stvore neophodni obrazovno-kulturološki i socio-ekonomski uslovi za uživanje osnovnih ljudskih i manjinskih prava ove populacije, individualno i kolektivno, i tako omogući njeno postepeno integrisanje u društvene tokove. Ovo svakako, uz očuvanje specifičnog identiteta i kulture ove izuzetno ugrožene i marginalizovane grupe ljudi. Osnovna pretpostavka u ovom kontekstu je realna i na dijelu iskazana spremnost da se pripadnici romske nacionalnosti tretiraju bez predrasuda i jednakopravno, kao i ostali građani Crne Gore.
Dugoročni zadaci i ciljevi Strategije
Kao što je već istaknuto osnovni cilj strategije je stvaranje uslova za primjenu i primjena osnovnih ljudskih i manjinskih prava u odnosu na romsku populaciju, individualno i kolektivno, kako bi se suštinski i kvalitativno poboljšao sveukupan društveni, kulturni, socio-ekonomski i svaki drugi položaj ove grupe građana Crne Gore. Na taj način će se omogućiti postepena integracija romske manjine i zajednice u društvene tokove Crne Gore, što će biti dugotrajan i složen proces.
Integracija romske populacije nadalje uključuje uspostavljanje novih društveno-kulturoloških odnosa prema romskoj manjini i zajednici oličenih u specifičnom vidu miroljubive koegzistencije sa većinskim stanovništvom i eliminisanje tradicionalnih predrasuda i stereotipova karakterističnih za odnos prema romskoj populaciji, nažalost ne samo u Crnoj Gori.
Sastavni dio pomenutih zadataka i ciljeva Strategije je eliminisanje, odnosno svođenje na najmanju moguću mjeru svih vidova diskriminacije i nejednakosti kojim je ova populacija dugotrajno i brutalno izložena, a koji su glavni uzrok postojećeg, veoma lošeg i nedopustivog stanja ove zajednice. U korelaciji sa ovim ciljem je suštinsko poboljšanje socio-ekonomskog položaja Roma - RAE, koje je moguće ostvariti samo uz istovremeno eliminisanje diskriminacije i nejednakosti i preduzimanjem odgovarajućih mjera afirmativne akcije na ovom kontekstu. Tako bi se postepeno, u doglednom vremenskom periodu stvorili uslovi za obezbjeđenje jednakosti šansi, odnosno mogućnosti, posebno na tržištu rada za pripadnike romske populacije, što je takođe jedan od važnih dugoročnih ciljeva Strategije.
Konačno, mada ne i najmanje važno, značajan cilj Strategije, koji je sastavni dio globalne manjinske politike Crne Gore, je očuvanje, afirmacija i dalje unaprijeđenje specifične i osobene romske kulture i identiteta. Poboljšanje položaja i postepena integracija romske manjine i zajednice u društvene tokove Crne Gore ne smije da ide na uštrb kulture i identiteta ove zajednice. To je i imperativna obaveza iz Zakona o manjinskim pravima i slobodama, koji se zasniva na filozofsko-pravnom i kulturološko-politikološkom konceptu integracije bez asimilacije.
Ostvarenje ovih ciljeva nalaže preduzimanje niza sveobuhvatnih, kontinuiranih, uzajamno povezanih mjera i aktivnosti koje podrazumjevaju poštovanje, zaštitu i stvaranje uslova za primjenu osnovnih ljudskih prava i sloboda za sve pripadnike romske manjine, individualno i kolektivno. Uz čvrstu i nedvosmislenu, stvarnu opredjeljenost, odnosno jasno izraženu političku volju, prije svega Vlade i odgovarajuću finansijsku podršku, kako Vlade tako i međunarodne zajednice, početak ostvarenja ovih dugoročnih ciljeva Strategije moguće je očekivati u narednom četvorogodišnjem periodu.
Kratkoročni ciljevi i zadaci Strategije
Osnovni kratkoročni cilj Strategije je institucionalizacija državne politike Crne Gore prema romskoj populaciji u skladu sa mjerama iz Strategije u cilju njene konkretne i realne primjene, u narednom četvorogodišnjem periodu. U skladu sa usvojenim mjerama, Vlada kao cjelina i odgovarajuća ministarstva posebno, kao i organi lokalne samouprave, u saradnji sa određenim nevladinim organizacijama, usvojiće planove i programe aktivnosti u cilju primjene propisanih mjera. Vlada će preduzeti sve neophodne kadrovske, funkcionalne i strukturalne mjere u cilju obezbjeđenja pune primjene Strategije, kao i mehanizme nadzora nad tim aktivnostima.
U tom kontekstu Vlada će formirati posebnu grupu – Komisiju za primjenu Strategije na nivou Vlade i interresorske radne grupe na nivou nadležnih ministarstava za najvažnije oblasti akcije, odrediti specijalne povjerenike u odgovarajućim ministarstvima, javnim službama i organima lokalne samouprave koji će neposredno odgovarati Komisiji i Vladi za sprovođenje Strategije. Komisija utvrđuje plan i program aktivnosti za primjenu Strategije za svaku godinu, uključujući i pilot projekte za različite oblasti, nadzire njihovo ostvarivanje, ocjenjuje postignute rezultate i predlaže promjene i dopune Strategije na godišnjem nivou. Predstavnici Roma - RAE i romskih nevladinih organizacija biće adekvatno zastupljeni u ovim tijelima na nivou Vlade, radnim grupama ministarstava i organa lokalne samouprave.
Vlada će obezbjediti budžet za svaku godinu primjene Strategije iz sopstvenih izvora i iz odgovarajućih fondova međunarodne zajednice. Za prvu godinu implementacije ovog dokumenta, Vlada će, preko Ministarstva za zaštitu ljudskih i manjinskih prava, obezbjediti 400.000 eura. Pored toga, za projekte iz ove Strategije obezbjediće se dodatna sredstva u okviru planiranih budžetskih sredstava drugih ministarstava. Težnja Vlade će ići u pravcu da svake godine izdvoji 0,2 % od ukupnog budžeta za finansiranje aktivnosti predviđenih Strategijom. Zbog položaja u kome se nalazi romska populacija, posebno stepena siromaštva i iskljućenosti iz društvenih tokova, Strategija će se finansirati neposredno iz budžeta. Pored ovih sredstava, Vlada će obezbjediti i dodatna sredstva od međunarodnih organizacija i donatora specijalizovanih za ove namjene. Jasna opredjeljenost Vlade da svake godine izdvaja određenu sumu sredstava za romsku manjinu suštinski legitimiše zahtjeve Vlade u odnosu na međunarodnu zajednicu, za ove namjene.
Rukovodni principi Strategije
Izrada i primjena Strategije počiva na sljedećim bazičnim principima,
inače razvijenim u praksi zaštite ljudskih i manjinskih prava, posebno ugroženih, isključenih i marginalizovanih grupa i populacija:
- princip jednakosti, odnosno jednakosti mogućnosti i nediskriminacije;
- princip integracije bez asimilacije;
- princip afirmativne ili pozitivne akcije;
- princip pomoći i samopomoći ugroženim građanima i grupama u nepovoljnom socijalnom položaju;
- princip uzajamnog partnerstva Vlade, civilnog društva i
Roma - RAE, odnosno participacije romskih organizacija u izradi i
primjeni Strategije;
- princip socijalne solidarnosti ili miroljubive koegzistencije manjine i većine;
- princip podjeljene odgovornosti glavnih aktera izrade i primjene Strategije;
Svi ovi principi su međusobno povezani, međuzavisni, u stanju visoke uzajamne korelacije, što znači da se ciljevi i zadaci Strategije mogu ostvariti samo njihovom integralnom primjenom. To je potpuno logično i opravdano s obzirom na faktičko stanje romske populacije u Crnoj Gori i nužnost preduzimanja urgentnih i efektivnih mjera u cilju saniranja takvog stanja i stvaranja dugoročnih uslova da Romi - RAE počnu ostvarivati osnovna ljudska i manjinska prava, kao i svi ostali građani Crne Gore.
Konceptualni pristupi i ciljne grupe Strategije
Usvajanje Strategije predstavlja prvi korak u novoj politici Vlade prema romskoj populaciji u cilju poboljšanja opšteg položaja ove ugrožene i diskriminisane grupe i stvaranja uslova za uživanje osnovnih ljudskih prava Roma - RAE u Crnoj Gori, a u kontekstu ostvarenja dugoročnijih cilljeva predviđenih Akcionim planom Dekade uključenja Roma 2005-2015 u Crnoj Gori. U širem socio-kulturološkom kontekstu, Strategija znači početak promjene odnosa cjelokupne društvene zajednice prema romskoj manjini i njihovim problemema, posebno u kontekstu napuštanja tradicionalnih predrasuda i stereotipova većine prema ovoj populaciji, njihovom načinu života, kulturi, tradiciji.
Strategije se zasniva na nekoliko osnovnih konceptualnih pristupa. Prije svega na sveobuhvatno-sektorskom pristupu, koji je dominantan, jer je samo na taj način, odnosno usklađenim i integrisanim djelovanjem Vlade, odgovarajućih ministarstava, organa lokalne samouprave i nevladinog sektora moguće ostvariti konkretne, pozitivne efekte u primjeni Strategije. Ovaj pristup uključuje sa jedne strane određen stepen centralizovane kontrole nad aktivnostima primjene Strategije od strane Vlade i nadležnih ministarstava, ali i visok stepen samostalnosti i kreativne autonomnosti lokalnih i nevladinih aktera.
Modaliteti ovih odnosa odrediće se prilikom izrade konkretnih programa djelovanja u prioritetnim oblastima primjene Strategije. Sveobuhvatno-sektorski pristup nadalje znači primarnu odgovornost Vlade za ostvarivanje rezultata Strategije, ali i dopunsku odgovornost ostalih aktera Strategije u skladu sa konkretnim nadležnostima i zaduženjima. Ovaj pristup podrazumjeva metode centralizacije, subordinacije, koordinacije i partnerstva u primjeni Strategije, što zavisi od konkretnih aktivnosti u prioritetnim sferama djelovanja.
Strategija se nadalje zasniva na pristupu zaštite ljudskih i manjinskih prava pripadnika romske populacije pojedinačno i romske zajednice kao kolektiviteta, što je već elaborirano, a što Strategiji dodatno pojačava legitimitet. Zahtijevi za ispunjenjem osnovnih ljudskih i manjinskih prava romske populacije u suštinskom smislu determinišu i opravdavaju zadatke, ciljeve, mjere i troškove Strategije. U širem kontekstu dio ovog pristupa je i socio-ekonomski pristup, koji preferira Vlada, kojim se dugoročno stvaraju uslovi obezbjeđenja jednakosti mogućnosti za pripadnike romske zajednice, što je sastavni dio ukupnog soci-ekonomskog razvoja i prosperiteta Crne Gore.
Osnovna ciljna grupa prema kojoj je Strategija usmjerena-adresirana, je romska populacija, odnosno romska manjinska zajednica, kao veoma ugrožena i diskriminisana grupa ljudi, građana Crne Gore. U ovom smislu romska zajednica je dvostruko legitimisana; pasivno – kao uživalac pomoći i mjera afirmativne akcije od strane Vlade i čitavog društva u cilju prevazilaženja postojećeg stanja ekstremnog siromaštva, ugroženosti i socijalne isključenosti; aktivno – kao ravnopravan akter i punopravan učesnik-partner Vladi i ostalim akterima u procesima primjene i realizacije osnovnih ciljeva i zadataka Strategije.
Strategija je adresirana i prema većinskoj zajednici, odnosno institucijama države, društva, lokalne samouprave, relevantnim grupama i pojedincima, posebno iz onih društvenih oblasti u kojima su locirani prioritetni ciljevi Strategije, kao što su obrazovanje, zdravstvo, urbanističko-komunalne djelatnosti, mediji, sudski sitem, policija i dr.
Prioritetne oblasti djelovanja, neophodne mjere,
nosioci aktivnosti, rokovi i troškovi
S obzirom na postojeće stanje socijalne isključenosti, lišavanja osnovnih ljudskih prava i potreba, ugroženosti, siromaštva i diskriminacije romske populacije, Vlada će u saradnji sa nevladinim sektorom preuzeti odgovarajuće urgentne i sveobuhvatne mjere u sljedećim društvenim oblastima:
1. Zvanična statistika, baza podataka o broju, položaju, uslovima života i glavnim problemima Romske populacije;
2. Pravni status, zabrana diskriminacije, registracija, lična dokumenta:
3. Obrazovanje, očuvanje kulture i tradicije romske manjine;
4. Zapošljavanje i prava iz radnog odnosa;
5. Zdravlje i zdravstvena zaštita;
6. Socijalna i dječija zaštita
7. Uslovi stanovanja i života
8. Političko predstavljanje Romske populacije.
1. Baza podataka o romskoj populaciji
Vlada se obavezuje da u periodu od 6 do 9 mjeseci od usvajanja Strategije obezbjedi izradu zvaničnog, statističko-analitičkog dokumenta sa relevantnim podacima o broju Roma - RAE u Crnoj Gori, njihovoj starosnoj, polnoj, obrazovnoj strukturi, uslovima života, problemima i svim drugim relevantnim podacima neophodnim za poboljšanje i unaprijeđenje njihovog položaja, odnosno primjenu mjera Strategije. Nosilac aktivnosti je Republički zavod za statistiku-MONSTAT, uz pomoć odgovarajućih ministarstava (Ministarstva za zaštitu ljudskih i manjinski prava posebno) i romskih nevladinih organizacija. Budžet za ovu aktivnost iznosi 5% od godišnjeg izdvajanja Vlade za primjenu Strategije.
2. Pravni status – zabrana diskriminacije, registracija, lična dokumenta
Kao što je već istaknuto, romska populacija u Crnoj Gori je izložena različitim oblicima otvorene ili prikrivene diskriminacije, odnosno nejednakog tretmana, kako po pitanju građanskih i političkih, tako još više po pitanju većine ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, a posebno u odnosu na jednakost mogućnosti. Zabrana diskriminacije u odnosu na romsku populaciju, s obzirom na njen položaj, suštinski znači pravo na različit – povoljniji tretman, oličen u mjerama afirmativne, pozitivne akcije od strane Vlade i čitavog društva.